تک نگاشت؛ نظریه سبک زندگی و مفهوم تمرکز

 

مقوله تمرکز در تغییر سبک زندگی از جمله مسائل مهم و کلیدی در سبک زندگی به شمار می‌آید و شاید بتوان آن را از جمله شاه‌کلیدهای تغییر سبک زندگی خواند.

با این اهمیت، این نکته نیازمند آن بود که به شکلی بایسته مورد بررسی قرار گیرد و به شکل جدی موضوع اثری مستقل باشد اما فرصت آن موجود نیست. این نوشته محصول جمع‌بندی چند گفتگو و تاملات پراکنده است که امید است درآمدی مناسب بر بحث باشد. 

نقطه تمرکز در تغییر سبک زندگی

در نگاه فعلی، سبک زندگی زنجیره‌ای از رفتارهای مرتبط است که متناسخ با خود در لایه روح انسانی، ما بازاء دارد. به عبارت دیگر سبک زندگی، تجسد روح انسانی در لایه رفتار است. آنچه در سبک زندگی مورد توجه قرار گرفته است، ارتقاء سطح روحیات و شخصیت مخاطب از مسیر تغییر رفتار و حرکت معکوس از عمل به روح انسان است. به تعبیر روشن‌تر سبک زندگی اسلامی به دنبال راهکارهای وارد کردن زنجیره‌ای از ‌رفتارهای مطلوب به زندگی انسان امروز - با مراعات مستوی روحی او-  است تا از این طریق بتواند روح بشر امروز را در مسیر الهی تعالی بخشد.

روشن است که وارد کردن زنجیره رفتارهای مطلوب به زندگی انسان امروز به یکباره ممکن نیست. هیچ کس - حتی در فرض تمایل شدید- نمی‌تواند در یک لحظه تمامی رفتارها و حتی عادات رفتاری خود را مانند لباسی به کناری بگذارد و لباس جدیدی از عادات رفتاری نو بر تن کند. از این روست که حرکتی گام به گام و تدریجی لازم است تا طرحی نو در عادات رفتاری فردی یا اجتماعی پدید آید. 

هر حرکت تدریجی نیز نیازمند تعیین گامهای حرکت و از همه مهمتر تمرکز قوا برای ایجاد یک تغییر است. تغییر رفتار و بالاتر از آن تغییر عادات رفتاری نیازمند تمرکز قوای روانی فرد است. تغییر عادات رفتاری و به تبع آن تغییر روحیات و ملکات نیازمند توجه جدی و صرف توان روانی و جسمی برای ایجاد تغییر است که بدون تمرکز بر تحقق هدف، تغییر امری غیرممکن یا در صورت امکان کند، با صرف توان و هزینه بالا و نتایجی بسیار کمتر از انتظار خواهد بود. تغییر سبک زندگی چه در بعد فردی و چه در بعد اجتماعی در هر گام از حرکت تدریجی خود، نیازمند نقطه تمرکزی است تا با تجمیع نیرو بتوان به تحولی پایدار و عمیق  دست یافت. 

در ادبیات دینی ما نیز بر این نقطه تمرکز تاکید شده است. امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند «من اوما الى متفاوت خذلته الحیل»  کسى که به کارهاى گوناگون بپردازد، نقشه‌ها و پیش بینى‌هایش به جایى نمى‌رسد. همچنین در بیان دیگر می‌فرمایند «ان رایک لا یتبع لکل شىء ففرغه للمهم»  همانا فکر و اندیشه تو، گنجایش همه کارها را ندارد پس ، آن را براى کارهاى مهم فارغ ساز.

حال سخن اینجاست که یافتن این نقطه تمرکز، با این بیان روشن شده است که در نقشه تحول انسانی از مسیر سبک زندگی باید به وضوح روشن کرد که نقطه تمرکز در هر گام کدام رفتار یا کدامین دسته رفتارها است و تغییرات مد نظر در آن رفتار کدام است؟ 

تنوع نقاط تمرکز

تاکیدها و نقاط تمرکز می‌توانند به دسته‌های مختلفی تقسیم شوند که توجه به تنوع‌ها در تعیین نقطه نهایی لازم است:

الف: نقاط تمرکز غایی، راهبردی و عملیاتی

مراد از غایت در این نوشتار هدف به معنای مصطلح آن است. مراد از راهبرد هم طرح درازمدتی است که به منظور دستیابی به یک هدف مشخص طراحی شده باشد. برنامه عملیاتی نیز راهکارهایی است که برای رسیدن به اهداف راهبردی مورد نیاز است. با این بیان می‌توان گفت که نقاط تمرکز در هر سه سطح قابل تصور هستند.

برای درک بهتر این تقسیم بهتر است نگاهی به شریعت بیفکنیم. در شریعت موارد بسیاری را می‌توان می‌دید که در آن اعمال بسیاری واجب، نزدیک به واجب مانند مسواک یا برترین اعمال – افضل الاعمال، احب الاعمال و خیر العمل- خوانده شده است. با توجه به معنای افعل تفضیل که تنها یک مصداق می‌تواند داشته باشد بدون شک هدف شارع از به کارگیری معنای تفضیلی تمرکز مخاطب بر یک نقطه بوده است این تنوع نشانگر چیست؟ به نظر می‌رسد که برخی از این نقاط تمرکز هویتی راهبردی دارند اما برخی دیگر به عنوان نقطه تمرکزی عملیاتی برای رسیدن به هدفی راهبردی طرح شده‌اند. با این بیان روشن می‌شود که تاکید ویژه شارع بر عبودیت با تاکید شارع بر زدن مسواک یا حفظ کانون خانواده متفاوت است و باید در سه سطح ارزیابی شود. 

بررسی روایات مربوط به سبک زندگی از این زاویه امری مهم است که باید به آن پرداخته شود.

ب: نقاط تمرکز ثابت و نقاط تمرکز متغیر

نقاط تمرکز در سبک زندگی بی‌‌هیچ وابستگی به زمان در این جایگاه قرار دارند و گاهی وابسته به زمان و متغیرند. نقاط تمرکز ثابت نوعا نقاط تمرکز راهبری و حتی گاه نقاط تمرکز غایی مانند عبودیت الهیست که نوعی کلیت و شمول دارد. در مقابل نقاط تمرکز متغیر بیشتر در لایه عملیاتی قرار دارند و با امور عینی رابطه نزدیکتری دارند و از این روست که در معرض تغییرند. بررسی ادبیات روایی سبک زندگی با توجه این نکته نیز قابل توجه است.  

ج: نقاط تمرکز در مقام ثبوت و نقاط تمرکز در مقام اثبات

گاهی نقاط تمرکز در تغییر سبک زندگی ملاکات نفس الامری دارند به تعبیر دیگر در مقام ثبوت جایگاهی محوری دارند و پس از آسیب‌شناسی و بررسی جوانب زندگی در واقع متعین می‌گردند اما در بسیاری موارد پس از بررسی جوانب متعدد چند گزینه با جایگاه بسیار نزدیک به هم به دست می‌آید که بر یکدیگر رجحانی ندارند. در این شرایط از آنجا که نفس تمرکز برای تغییر سبک زندگی اهمیت دارد گاه با ملاکاتی ثانوی در مقام اثبات یکی از گزینه را به عنوان نقطه تمرکز برگزیده می‌شود.